Η μαρξιστική-λενινιστική θεωρία περί κράτους

Η μαρξιστική-λενινιστική θεωρία του κράτους είναι παραδειγματική εφαρμογή των αρχών του διαλεχτικού και ιστορικού υλισμού. Στηρίζεται σε δύο βασικές θέσεις. Αφ’ ενός, το κράτος είναι γέννημα των ταξικών κοινωνιών. Συνέπεια αυτής της θέσης είναι η θέση για τον μαρασμό του κράτους στο ανώτατο στάδιο της κομμουνιστικής κοινωνίας, όπου οι τάξεις έχουν εξαλειφθεί. Αφ’ ετέρου, σύμφωνα με τη δεύτερη θέση, η πορεία προς το ανώτατο στάδιο του κομμουνισμού, όπου το κράτος είναι περιττό, είναι διαλεκτική και περιλαμβάνει το πρώτο στάδιο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης μέσα σε συνθήκες δικτατορίας του προλεταριάτου.

Ας ξεκινήσουμε την ανάλυσή μας από την πρώτη θέση. Για πρώτη φορά στην ιστορία των ιδεών, μετά τον Μαρξ και τον Ένγκελς, το κράτος δεν προσεγγίζεται με όρους μεταφυσικής αναγκαιότητας. Η εξουσία του κράτους δεν αποδίδεται στην φύση του ανθρώπου να κυβερνάται και σε κάποιου είδους μεταφυσική αντανάκλαση της εξουσίας του Θεού. Η μαρξιστική-λενινιστική θεωρία του κράτους προσεγγίζει το κράτος σα μια αναγκαιότητα μόνο στις ταξικές κοινωνίες. Το κράτος είναι αναγκαίο στις ταξικές κοινωνίες ώστε να μπορεί η άρχουσα τάξη των εκμεταλλευτών -είτε αυτή είναι η δουλοκτητική, είτε η φεουδαρχική, είτε η καπιταλιστική- να αναπαράγει τις σχέσεις παραγωγής, που είναι σχέσεις εκμετάλλευσης. Προς το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται όχι μόνο οι κατασταλτικοί μηχανισμοί του κράτους (στρατός, αστυνομία, δικαστήρια, φυλακές) αλλά και οι ιδεολογικοί κρατικοί μηχανισμοί (δικαιικό σύστημα, πολιτικό σύστημα, οικογένεια, ΜΜΕ, θρησκεία, κλπ).

Το ότι το κράτος δεν υπήρχε πάντοτε, το ότι το κράτος ως δομή καταπίεσης δεν είναι μια φυσική ή μεταφυσική αναγκαιότητα, σημαίνει πως έχουν υπάρξει και μπορούν να υπάρξουν κοινωνίες όπου το κράτος ως δομή είναι περιττό. Αυτή η πρώτη θέση της μαρξιστικής-λενινιστικής θεωρίας του κράτους αναπτύχθηκε τόσο από τον Ένγκελς στο έργο ‘Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους’, όσο και από τον Λένιν στα περί κράτους έργα του. Παραπέμπουμε εδώ σε αποσπάσματα από το έργο του Ένγκελς που βρίσκονται σε προηγούμενη ανάρτηση και εδώ σε ένα από τα κείμενα του Λένιν για το κράτος που βασίζεται στην εργασία του Ένγκελς.

Η παραπάνω θέση είναι αδιανόητη για τους αστούς θεωρητικούς, γιατί γκρεμίζει τα ιδεολογικά θεμέλια της μεταφυσικής εδραίωσης της κυριαρχίας της τάξης τους. Για αυτό και από τοΜάη του ’68 και μετά ο μετα-μοντερνισμός και ο μετα-δομισμός ως ιδεολογικάπαραδείγματα αντιπαλεύουν τη διαλεκτική και στρέφονται στη μεταφυσική, όπως για παράδειγμα στην παράλογη φύση της συστατικής απόφασης του Σμιτ. Αυτές οι αντιδραστικές θεωρίες προωθούν την ιδέα της μεταφυσικής αναγκαιότητας του κράτους ως δομής ανυπέρβλητης, εγγεγραμμένης σε και συνυφασμένης με την ανθρώπινη φύση. Είτε ανάγοντας αυτή την αναγκαιότητα σε ψυχαναλυτική ορολογία, είτε αμφισβητώντας την ίδια την ταξική ανάλυση του κράτους ως ανίκανη να συλλάβει την ‘πολυπλοκότητα’ των ‘αντιφάσεων’ της κοινωνίας λόγω του ότι όλα είναι θέμα ερμηνείας και ‘οπτικής γωνίας’, οι οπορτουνιστές διανοούμενοι τουκαιρού μας δείχνουν την αντιδραστική φύση των θέσεών τους.

Αυτή η πρώτη θέση που αναπτύξαμε για το μαρασμό του κράτους πρέπει, παρόλαυτα, να προσεγγιστεί διαλεκτικά, σε συνδυασμό με τη δεύτερη θέση της μαρξιστικής-λενινιστικής θεωρίας περί κράτους. Για την προσέγγιση της θέσης περί μαρασμού του κράτους στην αταξική κοινωνία είναι χρήσιμο τόσο το κείμενο του Ένγκελς ‘Για την εξουσία’, όσο και το έργο του Λένιν ‘Κράτος και Επανάσταση’, όπου ο Λένιν αναπτύσσει τη διαλεκτική του κράτους και της επανάστασης κάνοντας διπλή επίθεση σε δεξιούς και αριστερούς οπορτουνιστές. Ας ξεκινήσουμε από τον Ένγκελς και τη σημασία αυτού του μικρού κειμένου, το οποίο, άλλωστε, σχολιάζει και ο Λένιν στο ‘Κράτος και Επανάσταση’.

Αυτό που προκύπτει ως συμπέρασμα από το κείμενο αυτό είναι πως η εξουσία (η λέξη autorità στο πρωτότυπο μπορεί να μεταφραστεί ακόμη ως αυθεντία ή αρμόδια αρχή και αναφέρεται στη σχέση εξουσίας και  νομιμοποίησης) καθορίζεται από την οικονομική βάση, από τον τρόπο οργάνωσης της παραγωγής. Το είδος της εξουσίας (αρμόδιας αρχής) καθορίζεται από τη βάση, τις σχέσεις παραγωγής. Σε κοινωνικούς σχηματισμούς όπου ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής είναι κυρίαρχος, οι σχέσεις παραγωγής είναι σχέσεις εκμετάλλευσης. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής στηρίζεται σε μία θεμελιώδη αντίθεση, ανάμεσα σε εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους, ανάμεσα στο Κεφάλαιο και την εργατική τάξη. Ακριβώς επειδή η θεμελιώδης αυτή αντίφαση καθιστά τον τρόπο αυτό μη βιώσιμο, δημιουργείται η ανάγκη -ίσως μεγαλύτερη και από ότι σε άλλες ταξικές κοινωνίες- για τον συγκεκριμένο κρατικό μηχανισμό εξουσίας, που συνδυάζει κατασταλτικούς και ιδεολογικούς μηχανισμούς, ώστε οι σχέσεις αυτές να αναπαράγονται.

Συνεπώς η αλλαγή στην οικονομική βάση και στον τρόπο παραγωγής είναι αυτή που θα καταστήσει το κράτος περιττό στο ανώτερο στάδιο του κομμουνισμού. Η εξουσία (η πολιτική μορφή της εξουσίας, σε αντίθεση με την απλή διεκπεραιωτική-διοκητική ενέργεια) δεν μπορεί να καταργηθεί από τη μια μέρα στην άλλη, εφ’ όσον η ύπαρξη των τάξεων δεν μπορεί να καταργηθεί από τη μία μέρα στην άλλη. Ο στρατηγικός στόχος του κομμουνισμού, μιας κοινωνίας αταξικής όπου δεν υπάρχει εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, περιλαμβάνει ως πρώτο στάδιο την σοσιαλιστική οικοδόμηση η οποία λαμβάνει χώρα σε συνθήκες δικτατορίας του προλεταριάτου, καθώς μόνο έτσι είναι δυνατή η πραγματοποίησή της.

Σε πρώτο στάδιο, είναι αναγκαία η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, η οποία είναι εφικτή μόνο μέσω της συντριβής του αστικού κράτους και της αντικατάστασής του από το προλεταριακό. Ο ίδιος ο Μαρξ δείχνει την πορεία της εξέλιξής της κομμουνιστικής κοινωνίας, η οποία, αρχικά, αναγκάζεται να καταργήσει μόνο την ‘αδικία’ των μέσων παραγωγής που βρίσκονται στην κατοχή ιδιωτών, και είναι ανήμπορη να εξαλείψει άμεσα και την άλλη αδικία της διανομής των ειδών κατανάλωσης ‘σύμφωνα με την ποσότητα της εργασίας που εκτελέστηκε’ (και όχι σύμφωνα με τις ανάγκες του καθενός).

Στο πρώτο, ανώριμο στάδιο του κομμουνισμού θα υπάρχουν διαφορές, και μάλιστα άδικες, στον πλούτο, αλλά δε θα υπάρχει εκμετάλλευση επειδή θα είναι αδύνατο να αρπαχθούν τα μέσα παραγωγής, τα εργοστάσια, οι μηχανές, και η γη, ως ατομική ιδιοκτησία. Η ύπαρξη διαφορών στη διανομή των αγαθών είναι παράλληλη με την ύπαρξη τάξεων, οι οποίες δεν εξαλείφονται αμέσως με την κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη. Γιατί ακόμα πιο δύσκολο έργο από την εξάλειψη των καπιταλιστών είναι η εξάλειψη των μικρών εμπορευματο-παραγωγών, οι οποίοι περικυκλώνουν το προλεταριάτο, και των οποίων η εξάλειψη προϋποθέτει αναδιαπαιδαγώγηση και μακρόχρονη, προσεκτική δουλειά. Η δύναμη της μικροαστικής τους συνήθειας ήταν για τον Λένιν, και πρέπει να είναι και για εμάς, λόγος ακόμη μεγαλύτερου και εντονότερου αγώνα και σιδερένιας πειθαρχίας της εργατικής τάξης οργανωμένης γύρω από το Κόμμα της.

Η λενινιστική έννοια της συνήθειας είναι πολύ σημαντική για να κατανοήσουμε πως στην απονέκρωση του κράτους μπορούμε να οδηγηθούμε μόνο διαλεκτικά, μέσω μίας μακράς διαδικασίας που περιλαμβάνει εντατικοποίηση της ταξικής πάλης. Για να εξαφανιστεί η ‘ανάγκη για βία κατά των ανθρώπων γενικά, η ανάγκη της υποταγής ενός ανθρώπου σε έναν άλλο, κι ενός τμήματος του πληθυσμού σε ένα άλλο’ οι άνθρωποι πρέπει να ‘συνηθίσουν να σέβονται τις στοιχειώδεις συνθήκες της κοινωνικής ζωής χωρίς βία και χωρίς υποταγή’. Ο Ένγκελς μιλά για μια νέα γενιά, ‘που θα μεγαλώσει σε νέες και ελεύθερες κοινωνικές συνθήκες’, και η οποία ‘θα μπορέσει να πετάξει όλη την πατσαβούρα του κράτους’ -κάθε είδους κράτους, ακόμα και του δημοκρατικού, ρεπουμπλικανικού κράτους- ‘στον σκουπιδοτενεκέ’.

Το δεύτερο-ανώτατο στάδιο του κομμουνισμού, που περιλαμβάνει την κατανομή των αγαθών στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του (και όχι σύμφωνα με την εργασία του) ταυτίζεται με την κοινωνική οργάνωση που θα περιορίσει την εξουσία μέσα στα όρια των συνθηκών παραγωγής που την καθιστούν αναπόφευκτη. Ας δούμε τι γράφει ο Λένιν στο ‘Κράτος και Επανάσταση’.

Το κράτος θα μπορέσει να μαραθεί τελείως όταν η κοινωνία εκπληρώσει την αρχή: ‘από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του’, δηλαδή όταν οι άνθρωποι έχουν τόσο συνηθίσει να σέβονται τις θεμελιώδεις αρχές της κοινωνικής ζωής και όταν η εργασία τους γίνει τόσο παραγωγική που θα εργάζονται εκούσια σύμφωνα με τις ικανότητές τους. ‘Ο στενός ορίζοντας του αστικού νόμου’, που υποχρεώνει τον καθένα να υπολογίζει με την ασπλαχνία του Σάυλοκ, μήπως ο ένας δούλεψε μισή ώρα παραπάνω από τον άλλο, μήπως ο ένας πληρώνεται λιγότερο από τον άλλο, ο στενός αυτός ορίζοντας θα εγκαταλειφθεί τότε. Η διανομή των αγαθών δεν θα έχει ανάγκη ένα σύστημα νόμων, εκ μέρους της κοινωνίας, για να ρυθμίζεται πόσα αγαθά θα λαμβάνει ο καθένας. Καθένας θα λαμβάνει ανάλογα με τις ανάγκες του.

Ο Λένιν, βέβαια, τονίζει πως η προϋπόθεση είναι η αλλαγή στην οικονομική βάση και στον τρόπο παραγωγής, ο οποίος, με την απαλλοτρίωση των μέσων παραγωγής από τους καπιταλιστές, θα έχει τη δυνατότητα γιγαντιαίας ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Αυτή η ανάπτυξη είναι αδύνατη στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Η σοσιαλιστική οικονομική βάση και η απελευθερωμένη εργατική τάξη γίνονται οι μοχλοί μιας τεράστιας ανάπτυξης. Ενός άλματος με το οποίο, στο κατ’ εξοχήν ιστορικό παράδειγμα σοσιαλιστικής οικοδόμησης, η σοβιετική ένωση μετατράπηκε από καθυστερημένη αγροτική χώρα σε μεγάλη βιομηχανική δύναμη.

Εν κατακλείδι, ας δούμε συνοπτικά την αναγκαία, διαλεκτική σειρά διαμεσολαβητικών αρνήσεων της πορείας προς το ποιοτικά διάφορο στάδιο του κομμουνισμού όπου το κράτος είναι περιττό και η αρχή καθαρά διεκπεραιωτική, χωρίς τον μεταφυσικό μανδύα της εξουσίας.

1. Το κράτος και η πολιτική εξουσία εμφανίζονται σε ταξικές κοινωνίες. Οι κατασταλτικοί και ιδεολογικοί κρατικοί μηχανισμοί έχουν επιτελικό ρόλο στην αναπαραγωγή των σχέσεων παραγωγής/εκμετάλλευσης. à
2. Για να καταστεί περιττό το κράτος και η εξουσία του (οι κατασταλτικοί και ιδεολογικοί μηχανισμοί του συνολικά), για να αντικατασταθεί η πολιτική εξουσία από απλές, διοικητικές, διεκπεραιωτικές ενέργειες, για να περιοριστεί η εξουσία μέσα στα όρια των συνθηκών παραγωγής που την καθιστούν αναπόφευκτη, είναι αναγκαία η αλλαγή στην οικονομική βάση, στον τρόπο παραγωγής. à
3. Για την αλλαγή στην οικονομική βάση, η οποία με τη σειρά της θα καταστήσει περιττό το κράτος και την πολιτική εξουσία, είναι αναγκαίες δύο συνθήκες: η δικτατορία του προλεταριάτου και η σοσιαλιστική οικοδόμηση.